Po krótkim okresie nauki domowej pod kierunkiem matki Elżbiety, kształcił się w grze na fortepianie od 1827 roku u Augusta Freyera w Warszawie, zaś od 1830 roku – u Dominika Stefanowicza w Mińsku. W 1836 roku, podczas pobytu w Wilnie, poznał swoją przyszłą żonę – Aleksandrę Müllerównę. W 1837 roku wyjechał na studia do Berlina, gdzie uczył się prywatnie harmonii, kontrapunktu, instrumentacji i dyrygentury pod kierunkiem Carla Friedricha Rungenhagena, dyrektora Towarzystwa Muzycznego „Singakademie”. Odbywał także praktykę, prowadząc chóry i akompaniując śpiewakom, poznawał wielki repertuar operowy, oratoryjny i symfoniczny oraz proces przygotowywania dzieł do wystawienia i technikę dyrygowania, biorąc udział w próbach prowadzonych przez Rungenhagena oraz goszczącego wówczas w Berlinie Gaspara Spontiniego.

Po trzyletnim pobycie w Berlinie w 1840 roku Moniuszko powrócił do kraju. Ożenił się z Aleksandrą Müllerówną i zamieszkał z nią w Wilnie, gdzie został prywatnym nauczycielem gry na fortepianie oraz objął stanowisko organisty w tamtejszym Kościele św. Jana. Jego działalność przyczyniła się wybitnie do ożywienia muzycznego środowiska wileńskiego. Przy Kościele św. Jana zorganizował amatorski zespół chóralny, z którym podczas kilku miesięcy jego istnienia wykonał z towarzyszeniem doraźnie zorganizowanej orkiestry „Requiem” Wolfganga Amadeusa Mozarta oraz fragmenty oratoriów „Stworzenie świata” Josepha Haydna i „Św. Paweł” Felixa Mendelssohna-Bartholdy’ego. Na jednym z koncertów orkiestra wykonała pod jego batutą dzieła Gaspara Spontiniego, Felixa Mendelssohna i Ludwiga van Beethovena. Odbywał także podróże artystyczne do Petersburga. Zapoznawał tamtejszą publiczność ze swoją twórczością, która zyskała duże powodzenie i przychylną prasę. W czasie podróży nawiązał bliską znajomość z wybitnymi muzykami rosyjskimi, m.in. Michaiłem Glinką, Aleksandrem Dargomyżskim, Cezarem Cui, Aleksandrem Sierowem.

W 1848 roku w Wilnie przygotował i osobiście poprowadził prawykonanie na estradzie pierwszej, dwuaktowej wersji opery „Halka„. W 1854 roku przy współudziale Achillesa Bonoldiego założył Towarzystwo im. św. Cecylii, którego członkowie-amatorzy dawali pod jego batutą dwa razy do roku publiczne koncerty. Po triumfie, jaki odniosła 1 stycznia 1858 roku warszawska premiera nowej, czteroaktowej wersji „Halki”, odbył podróż artystyczną do Niemiec i Francji, a po powrocie 1 sierpnia 1858 roku został powołany na stanowisko pierwszego dyrygenta Opery Polskiej w Teatrze Wielkim w Warszawie. Pierwszym dziełem, jakie jeszcze w 1858 roku wystawił, była jego własna jednoaktowa opera „Flis”.

Podczas piętnastu niemal lat pracy na tym stanowisku przygotował i wystawił kolejno wszystkie swoje następne opery. Ograniczał się prawie wyłącznie, z niewielkimi wyjątkami (jak np. opery „Haydée” i „Koń spiżowy” Daniela François Esprit Aubera) do dyrygowania własnymi dziełami. Prowadził ponadto sporadycznie chóry w kościołach warszawskich, m.in. w kościele ewangelickim wystawił oratorium „Eliasz” Felixa Mendelssohna. Występował także corocznie jako dyrygent na koncertach kompozytorskich. W 1862 roku ponownie wyjechał do Paryża, licząc na wystawienie którejś ze swoich oper, co jednak nie doszło do skutku. Okres powstania styczniowego zahamował prace kompozytora, ciężkie warunki polityczne nie sprzyjały twórczości. W 1865 roku wystawienie opery „Straszny dwór” wywołało jednak entuzjazm. Nowa opera odniosła sukces podobny do sukcesu „Halki”.

Jeszcze w 1864 roku Moniuszko rozpoczął wykłady z zakresu harmonii, kontrapunktu i kompozycji oraz prowadził zespół chóralny w Instytucie Muzycznym w Warszawie. Jego uczniami byli m.in. Zygmunt Noskowski i Henryk Jarecki.

Muzyka Moniuszki zyskała szerokie uznanie w polskim społeczeństwie. Uważa się ją powszechnie za wzór muzyki „słowiańskiej”.

Stanisław Moniuszko zmarł nagle na atak serca. Pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Jego pogrzeb stał się manifestacją narodową.

• „Nocleg w Apeninach”, operetka w 1 akcie (1837-39)
• „Kwartet smyczkowy nr 1” d-moll (1839)
• „Kwartet smyczkowy nr 2” F-dur (przed 1840)
• „Ideał”, operetka w 2 aktach (1840 lub 1841)
• „Nowy Don Kiszot czyli Sto szaleństw”, operetka w 3 aktach (1841)
• „Loteria”, „fraszka” w 1 akcie (1842 lub 1843)
• „Litania ostrobramska nr 1” na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę lub fortepian (1843)
• „Fraszki” na fortepian, 2 zeszyty (1843)
• „Halka” (wersja I), opera w 2 aktach (1846-47)
• „Bajka” (wersja I), uwertura fantastyczna na orkiestrę (1848)
• „Bajka” (wersja II) na kwintet smyczkowy (1848)
• „Milda”, kantata na głosy solowe i chór mieszany z towarzyszeniem orkiestry (1848)
• „Nijoła (Wundyny)”, kantata na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę (po 1848)
• „Litania ostrobramska nr 2” na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę lub fortepian (1849)
• „Jawnuta” („Cyganie”), sielanka w 2 aktach (1850)
• „Msza żałobna d-moll” na 4-głosowy chór mieszany i instrumenty dęte z towarzyszeniem organów (1850)
• „Bettly”, opera komiczna w 2 aktach (1852)
• „Litania ostrobramska nr 3” na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę lub fortepian (przed 1854)
• „Litania ostrobramska nr 4” na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę lub fortepian (1855)
• „Kain”, uwertura na orkiestrę (1856)
• „Halka” (wersja II), opera w 4 aktach (1857)
• „Uwertura wojenna” na orkiestrę (1857)
• „Flis”, opera w 1 akcie (1858)
• „Widma”, kantata na głosy solowe i chór mieszany z towarzyszeniem orkiestry (przed 1859)
• „Hrabina”, opera w 3 aktach (1859)
• „Verbum nobile”, opera w 1 akcie (1860)
• „Straszny dwór”, opera w 4 aktach (1861-64)
• „Polonez koncertowy” na wielką orkiestrę (ok. 1866)
• „Monte Christo”, balet w 5 aktach (1866)
• „Sonety krymskie”, kantata na głosy solowe i chór mieszany z towarzyszeniem orkiestry (1867)
• „Na kwaterunku”, balet w 1 akcie (1868)
• „Paria”, opera w 3 aktach z prologiem (1859-69)
• „Pani Twardowska”, ballada na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę (1869)
• „Figle szatana”, balet w 6 obrazach (1870)
• „Beata”, operetka w 1 akcie (1870 lub 1871)
• „Msza piotrowińska B-dur” na głosy solowe i chór mieszany z towarzyszeniem organów (1872)

a także:

• 278 pieśni, w tym 268 zawartych w 12 zbiorach zatytułowanych „Śpiewnik domowy”:
  • I Śpiewnik domowy, m.in.:
    • Świtezianka na głos i fortepian, słowa Adam Mickiewicz (1841)
    • Morel na głos i fortepian, słowa Aleksander Chodźko (1842)
    • Pieśń żeglarzy na głos i fortepian, słowa Edmund Wasilewski (1842)
    • Triolet na głos i fortepian, słowa Tomasz Zan (1842)
    • Panicz i dziewczyna na głos i fortepian, słowa Antoni Edward Odyniec (1842)
    • Dziad i baba na głos i fortepian, słowa Józef Ignacy Kraszewski (1842)
  • II Śpiewnik domowy, m.in.:
    • Dziadek i babka na głos i fortepian, słowa Placyd Jankowski (między 1843 a 1844)
    • Piosnka żołnierza na głos i fortepian, słowa Józef Korzeniowski (1844)
    • Kum i kuma na głos i fortepian, słowa Jan Czeczot (1844)
    • Skowronek na głos i fortepian, słowa Franciszek Kowalski (1844)
    • Do oddalonej na głos i fortepian, słowa Johann Wolfgang Goethe (1844)
    • Niech się panie stroją w pasy, krakowiak na głos i fortepian, słowa Julian Korsak (1844)
    • Sprawiedliwość, Zosiu śmiała, mazurek na głos i fortepian, słowa Kazimierz Brodziński (1844)
    • Moje bogactwa na głos i fortepian, słowa Jan Nepomucen Jaśkowski (1844)
    • Magda karczmarka, ballada na głos i fortepian, słowa Ludwik Sztyrmer (1844)
    • Pieśń wieczorna na głos i fortepian, słowa Władysław Syrokomla (między 1845 a 1858)
  • III Śpiewnik domowy, m.in.:
    • Tren dziesiąty na głos i fortepian, słowa Jan Kochanowski (między 1843 a 1846)
    • Księżyc i rzeczka na głos i fortepian, słowa Edward Żeligowski (1846)
    • Prząśniczka na głos i fortepian, słowa Jan Czeczot (1846)
    • Duettino na sopran i alt z towarzyszeniem fortepianu, słowa Adam Mickiewicz (1850)
    • Krakowiaczek na głos i fortepian, słowa Edmund Wasilewski (1850)
  • IV Śpiewnik domowy, m.in.:
    • Znaszli ten kraj na głos i fortepian, słowa Adam Mickiewicz (1846)
    • Zosia na głos i fortepian, słowa Adam Mickiewicz (1850 lub 1852)
    • Nad rzeką na głos i fortepian, słowa Włodzimierz Wolski (1850 lub 1852)
    • Groźna dziewczyna na głos i fortepian (1850 lub 1852)
    • Wędrowna ptaszyna na głos i fortepian, słowa Jan Czeczot (1850 lub 1852)
    • Dary na głos i fortepian, słowa Wincenty Pol (1852)
    • Czary na głos i fortepian, słowa Stefan Witwicki (1852)
  • V Śpiewnik domowy, m.in.:
    • Wiosna na głos i fortepian, słowa Stefan Witwicki (1852 lub 1854)
    • Nad Nidą na głos i fortepian, słowa Włodzimierz Wolski (1852 lub 1854)
    • Dumka na głos i fortepian, słowa Jan Czeczot (1852 lub 1870)
    • Postój, piękna gołąbeczko na 4-głosowy chór mieszany i fortepian, słowa Jan Czeczot (1855)
    • Przylecieli sokołowie na 4-głosowy chór mieszany i fortepian, słowa Jan Czeczot (1855)
    • U naszego pana piękny, biały dwór na 4-głosowy chór mieszany i fortepian, słowa Jan Czeczot (1855)
    • Wróżba znachora na głos i fortepian, słowa Jan Prusinowski (między 1856 a 1858)
    • O Matko moja na głos i fortepian, słowa Jan Prusinowski (między 1856 a 1858)
    • Stary hulaka na głos i fortepian, słowa Jan Prusinowski (między 1856 a 1858)
  • VI Śpiewnik domowy, m.in.:
    • Sen na głos i fortepian, słowa Adam Mickiewicz (1837)
    • Pieszczotka na głos i fortepian, słowa Adam Mickiewicz (1838)
    • Wilija na głos i fortepian, słowa Adam Mickiewicz (1846 lub 1851)
    • Powrót taty na głos i fortepian, słowa Adam Mickiewicz (1857)
    • Do Niemna na głos i fortepian, słowa Adam Mickiewicz (1857)
    • Pieśń z wieży na głos i fortepian, słowa Adam Mickiewicz (1857)
    • Rybka na głos i fortepian, słowa Adam Mickiewicz (1859)
  • VII Śpiewnik domowy, m.in.:
    • Niepewność na głos i fortepian, słowa Adam Mickiewicz (1837)
    • Grajek na głos i fortepian, słowa Antoni Kolankowski
  • VIII Śiewnik domowy, m.in.:
    • Pieśń Nai na głos i fortepian, słowa Józef Korzeniowski (1857)
    • O Zosi sierotce na głos i fortepian, słowa Józef Szujski (1865)
    • Polna różyczka na głos i fortepian, słowa Józef Grajnert (1866)
    • Dziewczę i ptak na głos i fortepian, słowa Aleksander Michaux (Miron) (1868)
    • Jaskółeczka na głos i fortepian, słowa Wincenty Pol (1869)
  • IX Śpiewnik domowy, m.in.:
    • Kotek się myje na głos i fortepian, słowa Józef Korzeniowski (1851)
    • Kwiatek na głos i fortepian, słowa Antoni Kolankowski (1860)
    • Złota rybka na głos i fortepian, słowa Jan Zachariasiewicz (1860)
  • X Śpiewnik domowy, m.in.:
    • Dziewczyna na głos i fortepian, słowa Teofil Lenartowicz
  • XI Śpiewnik domowy, m.in.:
    • Rozmowa na głos i fortepian, słowa Adam Mickiewicz (1839)
    • Koszykarz na głos i fortepian, Antoni Pietkiewicz (pseud. Adam Pług) (1866)
    • Pieśń wojenna na głos i fortepian, słowa Józef Teodor Stanisław Kościelski
  • XII Śpiewnik domowy, m.in.:
    • Trzech Budrysów na głos i fortepian, słowa Adam Mickiewicz (1840)
    • Kozak na głos i fortepian, słowa Jan Czeczot (1849)
    • Maciek na głos i fortepian, słowa Teofil Lenartowicz (1849)
    • Lirnik wioskowy na głos i fortepian, słowa Władysław Syrokomla (1855)
    • Stary kapral na głos i fortepian, słowa Pierre-Jean de Béranger (1857)
    • Sołtys na głos i fortepian, słowa Włodzimierz Wolski (1858)

Źródło: Polskie Centrum Informacji Muzycznej, Związek Kompozytorów Polskich, luty 2004