Językoznawca – dr nauk hum. Janina Kwiek-Osiowska – w cyklu „„Odpowiednie dać rzeczy słowo…”. Część 1.
Janina Kwiek-Osiowska
Stylistyczno-lingwistyczna analiza tekstu literackiego dla potrzeb szkoły.
Tworzywo dzieła literackiego
Dzieło sztuki realizuje się w określonym tworzywie. Każda dziedzina sztuki operuje odmiennym tworzywem.„Artysta dąży do najpełniejszego wyzyskania tworzywa dla swego zamierzenia twórczego, stara się je podporządkować swym celom. (…) Między artystą, uprawiającym swój rodzaj sztuki, a tworzywem powstaje swoiste napięcie. Twórca usiłuje wydobyć zeń maksimum, pragnie często przezwyciężyć te ograniczenia, które mu ono narzuca. Pragnie je przekształcić tak, aby jego właściwości, które dotąd istniały w sferze możliwości utajonych, pragnie nadać mu taki układ, któremu dotąd ono nie podlegało.” /M. Głowiński, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński Zarys teorii literatury, Warszawa 1972, s. 84./ „Tworzywo istnieje zawsze poza artystą, jest tym elementem, który zamierzeniu artysty pozwala stać się wartością obiektywną, konkretnym dziełem sztuki, dostępnym ludzkiemu poznaniu niezależnie od podmiotu, który je stworzył.” /Tamże, s. 85./
Tworzywem dzieła literackiego jest język. Język stanowi ostatnią fazę mowy, która obejmuje cztery fazy: mówienie, zrozumienie, tekst, język, który jest społecznym i abstrakcyjnym tworem mowy. „Język jest właśnie tym narzędziem, tym systemem wyrazów i reguł wyabstrahowanych z zapamiętanych tekstów, który nam umożliwia tworzenie nowych tekstów (…) Społeczność języka polega na tym, że jest on systemem wyrazów i reguł gramatycznych, które normują proces mówienia i w ten sposób umożliwiają porozumienie między wszystkimi członkami danego społeczeństwa.” /T. Milewski Zasady analizy stylistycznej tekstu, w: Stylistyka polska – wybór tekstów, Warszawa 1973, s. 308./ Język jest ponadto objęty regułami gramatyki, które odnoszą się do abstrakcyjnych klas lub do ogólnych stosunków między nimi. System języka prawie w całości służy jednej z trzech (ekspresywna, impresywna i symboliczna) zasadniczych funkcji mowy, a mianowicie funkcji symbolicznej. Tylko nieliczne elementy języka (np. deminutiwa-zdrobnienia) spełniają funkcję ekspresywną czyli wyrażają uczucia nadawcy a także impresywną czyli wpływającą na zachowanie, reakcję odbiorcy. Konieczność podtrzymywania kontaktu nadawcy odbiorcy rodzi funkcję kontaktywną – fatyczną.
„Wypowiedź językowa może też dotyczyć systemu porozumienia, kodu – mówimy wówczas o funkcji metajęzykowej, którą w życiu codziennym pełnią słowniki i gramatyki.
Dla ludzi stykających się z utworem literackim najciekawszą jest jednak funkcja poetycka (…) Dzieło literackie to skomplikowana wypowiedź językowa, to wysoko zorganizowany komunikat, który autor – nadawca kieruje do czytelnika – odbiorcy.” /B. Chrząstowska, S. Wysłouch Wiadomości z teorii literatury w analizie szkolnej, Warszawa 1974, s. 44/45./
Powstanie dzieła literackiego uwarunkowane jest następującymi czynnikami: nadawca, odbiorca, kontakt, desygnat (odpowiednik w rzeczywistości), kod.
Twórca dzieła literackiego może jednak dowolnie korzystać z języka jako tworzywa poprzez:
- preferowanie niektórych słów, wyrażające się w częstotliwości pojawiania się ich w konstruowanych tekstach,
- unikanie, nieużywanie innych słów,
- odmienianie znaczeń wyrazów,
- sięganie po zasoby leksykalne języka dawnych epok,
- sięganie do istniejących zasobów słownikowych gwar i żargonów,
- sięganie po wyrazy i zwroty obcojęzyczne,
- tworzenie nowych wyrazów /Przytaczam za: E. Miodońska- Brookes, A Kulawik, M. Tatara Zarys poetyki, Warszawa 1972, s. 180/181./,
- nadawanie starym wyrazom nowych znaczeń,
- łączenie wyrazów w nowe związki frazeologiczne,
- wykorzystywanie znaczeń przenośnych wyrazu,
- nadawanie wyrazom nowych form gramatycznych.
Reasumując: czynny stosunek pisarza do języka jako tworzywa polega na nadawaniu słowu nowych znaczeń, przekształcaniu go, a czasem stwarzaniu nowych słów, neologizmów, gdy w zasobie słownictwa brak znaczeń, jakie chce on spożytkować.
System językowy stanowi nieprzebrane bogactwo możliwości, jako magazyn, który pisarz ożywia, aktualizuje w swej indywidualnej wypowiedzi – utworze literackim. Sposób ukształtowania, uporządkowania tworzywa językowego nazywamy stylem. Indywidualność stylu tkwi w swoistym wyborze i kombinacji elementów językowych, dokonywanych przez pisarza. Język jest czymś więcej niż tylko materiałem, w którym urzeczywistnia się wizja artystyczne, czyni on zamiar artystyczny pisarza wartością intersubiektywną i jednocześnie osadza artystę i jego utwór w określonej tradycji.
„Układy językowe, stanowiące tworzywo danego utworu, wprowadzają go w pewien ciąg rozwojowy, pozwalają go odbierać tylko na tle tego ciągu jako jego kontynuację bądź też jako próbę jego zaprzeczenia lub kwestionowania.” /Zarys teorii literatury, jw., s. 85./
Analizując utwór literacki na lekcjach języka polskiego należy podkreślać fakt operowania przez pisarza językiem w różny sposób, w zależności od treści utworu i jego adresata.
Przytaczam za: Materiały dla nauczycieli języka polskiego obejmujące program (dawniej) III klasy LO z nauki o języku (zwłaszcza dla klas humanistycznych i fakultetów humanistycznych), opr. J. Kwiek-Osiowska, Instytut Kształcenia Nauczycieli, Oddział Doskonalenie Nauczycieli w Krakowie, Kraków 1983, s. 1-3.
więcejL